فراز و فرود تولید علم در سالی که گذشت جایگاه جهانی ایران و رقبا
به گزارش آتی جو، سال 1403 نقطه عطفی برای علم در ایران بود؛ بعد از سال ها رشد مداوم در اسکوپوس تعداد مقالات علمی کشور کاهش پیدا کرد و ما جایگاه اول منطقه را از دست دادیم.
به گزارش آتی جو به نقل از مهر، رتبه علمی کشورها از نظر تعداد مقالات پخش شده در پایگاه های علمی بین المللی، یکی از معیارهای ارزیابی کارهای پژوهشی در سطح جهانی است. این شاخص نشان دهنده میزان فعالیت پژوهشی در هر کشور و نقش آن در گسترش دانش جهانی است. هرچند «تعداد مقالات» به تنهایی معیار کاملی برای سنجش کیفیت تحقیقات محسوب نمی گردد، اما می تواند تصویری کلی از میزان مشارکت علمی کشورها و روند رشد یا افت آنها در عرصه های مختلف علمی ارائه نماید.
اغلب مقالات علمی انتشار یافته توسط محققان در پایگاه های «اسکوپوس» و «وب آو ساینس» (WoS) نمایه می شوند. با نمایه شدن یا indexing، مقالات علمی در این پایگاه ها ثبت و در دسترس سایرین قرار می گیرد. با توجه به این که این دو پایگاه بطور رسمی رتبه بندی کشورها را برمبنای انتشارات علمی ارائه نمی دهند؛ ولی تحلیل داده های آنها امکان بررسی جایگاه علمی کشورها را فراهم می آورد. رتبه بندی کشورها برمبنای انتشارات علمی بطور رسمی یک دفعه در سال توسط پایگاه «سکیمگو» (Scimago) و برمبنای داده های اسکوپوس به انجام می رسد.
در سالیان اخیر، روند انتشارات علمی ایران دستخوش تغییراتی شده است و در سال قبل افت رتبه علمی ایران خبر ساز بود. به همین دلیل با شروع سال جدید به بررسی وضعیت علمی ایران از نظر انتشارات علمی در پایگاه های اسکوپوس و وب آو ساینس و آخرین رتبه علمی ایران در پایگاه سکیمگو می پردازیم.
ایران چه جایگاهی در جهان دارد؟
بر اساس آخرین داده ها؛ ایران در سال ۲۰۲۳ در پایگاه اسکوپوس رتبه شانزدهم و در پایگاه وب آو ساینس رتبه هفدهم دنیا را دارد.
انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ یک رتبه کم شد. نخستین خبرها در مورد کاهش رتبه علمی ایران در اسکوپوس در بهار ۱۴۰۳ منتشر گردید.
ایران از سال ۲۰۰۵ از نظر مقالات پخش شده در پایگاه اسکوپوس روند روبه رشدی داشت؛ بطوریکه توانسته بود از رتبه ۳۴ به جایگاه پانزدهم در دنیا برسد. از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ رتبه ۱۵ حفظ شد و در سال ۲۰۲۳ بعد از چهار سال درجا زدن، رتبه علمی ایران در اسکوپوس یک رتبه کم شد.
کاهش رتبه همزمان با کاهش تعداد مقالات
این افت رتبه علمی با کاهش انتشارات علمی ایران نیز همراه بوده است. در طول تاریخ اسکوپوس، روند انتشار مقالات علمی ایران، گاه با شیب زیاد و گاه با شیب اندک، ولی همیشه صعودی و درحال افزایش بود؛ ولی در سال ۲۰۲۳ برای نخستین بار انتشارات علمی ایران کم شد و محققان ایرانی بالاتر از ۴ هزار و ۳۰۰ مقاله کم تر از سال ۲۰۲۲ منتشر نمودند. تعداد مقالات ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۷۹ هزار و ۳۰۰ مقاله بود که در ۲۰۲۳ به حدود ۷۵ هزار مقاله رسید.
این اتفاق نشان میدهد که کاهش رتبه ایران، تنها به خاطر عملکرد بهتر و سرمایه گذاری بیشتر کشورهای رقیب نبوده؛ بلکه محققان ایرانی در سال ۲۰۲۳ مقالات کم تری در پایگاه اسکوپوس منتشر نموده اند.
وقتی جایگاه اول در منطقه از دست رفت
ایران از سال ۲۰۱۱ تا سال ۲۰۲۲ در میان کشورهای منطقه رتبه اول را داشت ولی در سال ۲۰۲۳ بعد از حدود ۱۲ سال پیشتازی در منطقه و سال ها بعد از اینکه فاصله خودرا با ترکیه به عنوان رقیب سنتی خود در منطقه افزایش داده بود، جایگاه اول خودرا در منطقه از دست داد و به رتبه دوم منطقه از نظر مقالات انتشار یافته در پایگاه اسکوپوس تنزل یافت.
در حال حاضر رتبه بندی سکیمگو در سال ۲۰۲۳ که برمبنای داده های اسکوپوس به انجام می رسد، نشان میدهد که ترکیه با رتبه پانزدهم در جایگاه اول منطقه و ایران با رتبه شانزدهم در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است. عربستان نیز که در سالیان اخیر با شتاب زیاد درحال افزایش تعداد انتشارات علمی و رتبه علمی خود است، فاصله خودرا با رقبای منطقه ای کاهش داده و در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۱۸ جهان رسیده است.
ثبات سه ساله ایران در وب آو ساینس
در سال ۲۰۲۱ رتبه علمی ایران با یک پله کاهش از جایگاه شانزدهم دنیا به هفدهم رسید و از همان سال تابحال برای سه سال متوالی در جایگاه هفدهم باقیمانده است.
بررسی روند تعداد مقالات انتشار یافته در وب آو ساینس در سالیان اخیر نشان میدهد که در سال ۲۰۲۳ در این پایگاه اطلاعاتی نیز تعداد مقالات انتشار یافته ایران روندی نزولی پیدا کرده است و محققان ایرانی در این سال حدود ۷ هزار مقاله کم تر از سال ۲۰۲۲ منتشر نموده اند.
بررسی روند جایگاه کشورهای منطقه در پایگاه وب آو ساینس در سالیان اخیر نشان میدهد که رقابت اصلی بین ایران و ترکیه در جریان بوده و برخی سال ها ترکیه و برخی سال ها ایران در جایگاه اول منطقه از نظر مقالات انتشار یافته در پایگاه وب آو ساینس قرار داشتند. ولی عربستان که در سال ۲۰۱۰ در جایگاه پنجاهم دنیا قرار داشت، با رشد بی سابقه ای در انتشار مقالات علمی در این پایگاه توانسته در سال ۲۰۲۳ به جایگاه ۱۸ دنیا برسد.
وضعیت فعلی انتشارات علمی ایران و پیش بینی آینده
رتبه بندی علمی کشورها همیشه با یک فاصله زمانی به انجام می رسد چونکه پروسه انتشار مقالات طولانی است و خیلی از مجلات ماه ها طول می کشد تا آنرا منتشر کنند. همین طور نمایه شدن در پایگاه های علمی نیز زمان بر است. به این علت با توجه به این که سال ۲۰۲۴ به انتها رسیده است، در این گزارش آمار انتشارات در سال ۲۰۲۳ که غائی شده است را مورد بررسی قرار دادیم.
با این وجود به جهت اینکه چشم اندازی از وضعیت انتشارات علمی کشور داشته باشیم در این بخش از گزارش داده های دو پایگاه وب آو ساینس و اسکوپوس را بررسی می نماییم. ذکر این نکته لازم است که داده های ۲۰۲۴ تا ماه های آتی دستخوش تغییر (هرچند اندک) خواهند شد.
یک رتبه کاهش دیگر در اسکوپوس
بررسی انتشارات علمی پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۴ تا زمان نگارش این گزارش، نشان میدهد که محققان ایرانی ۷۶ هزار و ۶۲۶ مقاله منتشر نموده اند.
با وجود اینکه این میزان انتشارات در مقایسه با سال ۲۰۲۳، حدود هزار و ۶۰۰ مقاله بیشتر است ولی افت شدید تعداد مقالات در سال ۲۰۲۳ هنوز جبران نشده است و ایران با یک پله افت رتبه مجدد در جایگاه هفدهم دنیا قرار می گیرد. ترکیه نیز در رتبه پانزدهم و عربستان نیز در رتبه هجدهم بعد از ایران قرار دارند.
دوباره به جایگاه اول منطقه برمی گردیم؟
روند افزایش انتشارات علمی در ترکیه و عربستان ادامه دارد و تا حالا ترکیه نزدیک به سه هزار و ۹۰۰ مقاله بیش از ۲۰۲۳ منتشر نموده است و تعداد مقالات انتشار یافته عربستان نیز حدود ۱۰ هزار و ۹۰۰ مقاله بیش از ۲۰۲۳ بوده است. بدین سبب بنظر می رسد ایران در سال ۲۰۲۴ نیز نتواند به جایگاه اول منطقه نائل شود.
حفظ رتبه هفدهم وب آو ساینس برای چهارمین سال
بررسی مقالات انتشار یافته در وب آو ساینس نیز در سال ۲۰۲۴ نشان میدهد که ایران با انتشار نزدیک به ۶۸ هزار و ۶۰۰ مقاله باز هم در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفته است. این در حالیست که ترکیه و عربستان به ترتیب رتبه چهاردهم و شانزدهم را دارند.
روند کاهشی تعداد مقالات ایران در پایگاه وب آو ساینس هنوز ادامه دارد و در ۲۰۲۴ محققان ایرانی نزدیک به ۱۵۰۰ مقاله کم تر از ۲۰۲۳ منتشر نموده اند. تا حالا ترکیه ۱۰ هزار و ۶۰۰ مقاله و عربستان حدود ۷ هزار و ۴۰۰ مقاله بیش از سال ۲۰۲۳ منتشر نمودند. این نخستین بار در طول تاریخ است که تعداد مقالات عربستان از مقالات ایران بیشتر شده و ایران به جایگاه سوم منطقه تنزل یافته است.
چرا مقالات ایران کاهش یافت؟
کاهش تعداد مقالات علمی ایران در سالیان اخیر تحت تأثیر عوامل مختلفی بوده است. محدودیت های مالی و کاهش بودجه های پژوهشی، افزایش قیمت ارز و تورم، و فرسودگی تجهیزات تحقیقاتی، مسیر انجام پژوهش های علمی را دشوارتر کرده است. در کنار این مسائل، بنظر می رسد مهاجرت دانشگاهیان، کاهش انگیزه محققان، و محدودیت های ایجادشده در همکاریهای علمی بین المللی نیز نقش برجسته ی در این روند نزولی داشته اند.
در کنار این چالش ها فضای علمی کشور نیز با تغییراتی مواجه بوده است. در سالیان اخیر انتقادات و تبلیغات منفی در مورد «مقاله نویسی» بالا رفته است.
برخی معتقدند که تأکید بیش از اندازه بر مقاله نویسی فایده ای برای جامعه نداشته است و ما نیازمند تحقیقات علمی مسئله محور برای رفع مشکلات جامعه هستیم. این در حالیست که کمیت و کیفیت انتشارات علمی، در تضاد با یکدیگر نیستند. در خیلی از کشورها، رشد تعداد مقالات علمی همراه با بهبود کیفیت آنها رخ داده است. بنابراین، کاهش انتشارات علمی می تواند نشانه ای از کاهش کلی کارهای پژوهشی باشد.
درست است که تعداد انتشارات علمی تصویر کاملی از وضعیت علمی کشور ارائه نمی دهد و کاهش یا افزایش تعداد مقالات، به تنهایی تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم ندارد، اما روند نزولی انتشارات علمی نشان دهنده تحولات عمیق تری در زیر پوست جامعه علمی کشور است؛ تحولاتی که نیازمند بررسی دقیق و سیاستگذاری های موثر برای اصلاح مسیر علمی کشور هستند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب